12 փաստ 12 կեսարների կյանքից. Մաս I

Հռոմեական օրացույցում իդեր էր կոչվում ամսվա կեսը՝ 15-րդ կամ 13-րդ օրը՝ կախված ամսվա տևողությունից: Ք.ա. 44թ մարտյան իդերին՝ մարտի 15-ին, դավադիրների ձեռքով սպանվեց Հուլիոս Կեսարը: Պլուտարքոսը վկայում է, որ գուշակը օրեր առաջ Կեսարին ասել էր, որ նա այդ օրը զգուշանա մահից: Սենատի աստիճանների վրա հանդիպելով գուշակին՝ Կեսարը նրան հեգնանքով ասաց. «Մարտյան իդերը սկսվել են»: «Սկսվել են, բայց դեռ չեն անցել»,- պատասխանեց գուշակը: Րոպեներ անց Կեսարը սպանվեց:

Ակցիումի ծովամարտում Մարկոս Անտոնիոսին պարտության մատնելուց հետո Օկտավիանոս Օգոստոսը Էպիրոսի հարավարևմտյան եզրին կառուցեց Նիկոպոլիսը` «հաղթանակի քաղաք», Ապոլլոնի պատվին կազմակերպեց ռազմական մրցություններ, որոնք վերածվեցին Ակտիական խաղերի՝ սպորտի և արվեստի տոնի: 

Ինչո՞ւ գնացիր Վենետիկ, Մխիթա՛ր

Հասկանալու համար Մխիթար Սեբաստացու գործունեության և ստեղծած արժեքների բազմաթիվ կողմեր, հարկ է անդրադառնալ այն հարցին, թե ինչպիսի սոցիալական, քաղաքական, կրոնական, գաղափարական միջավայրի ծնունդ էր Մխիթար Սեբաստացին: Պատմական ինչ ժամանակահատվածում է ապրել և գործել այս հայը, որի վաստակն արժանացել է աշխարհի մեծերի, անգամ Նապոլեոն Բուոնապարտեի ուշադրությանը: Եվ այսպես՝ նա ծնունդն էր 17-րդ դարի Հայաստանի, մի Հայաստանի, որին միայն մենք ենք հետագայի դիտանկյունից անվանում Հայաստան: Երկիրը բաժանված էր միջնադարյան բռնապետության ավանդույթներ կրող երկու կայսրությունների՝ Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև: Պատմական Հայաստան հռչակված տարածքում հայերը կազմում էին ազգային փոքրամասնություն: Սոցիալական միջավայրի մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, քանզի այն բացակայում էր՝ խախտելով մարդ հիմնարար արժեքի բոլոր տարրական իրավունքներն՝ անգամ ապրելու: Ռայան՝ այս դեպքում հայը, չուներ ազատ ընտրության և գոյատևելու պարզ իրավունք: Այն ժամանակներում ընդունված էր հայ մանկահասակ երեխաներին հավաքել՝ ռազմական կրթությամբ ապահովելու, իսլամադավան դարձնելու և հետո ենիչերիական խմբերում ներառելու համար: Այս առումով Մանուկը, որին հետո կկոչեն Մխիթար, հրաշքով փրկվեց: Քաղաքական առումով Մՙխիթարը ծնունդ էր մի տարածքի, որը վերոնշյալ Թուրքիայի կազմում ներառված էր որպես սովորական վիլայեթ՝ գավառական խավարին բնորոշ բոլոր չափիչներով: Այստեղ բեկը կամ փաշան աստված են, իսկ հարկահավաքը՝ միակ ճշմարիտ արարածը: Գաղափարական և կրոնական միջավայրը, որը մինչ այդ զբաղված էր նվաճողների քաղաքական և հարկային բռնաճնշումների աստվածապետական հենքն ամրագրելով, կարծես մի պահ ուշքի եկավ և փրկության ելքեր էր փնտրում: Այս փուլում ազատագրական ինչ-ինչ բռնկումներ էին նկատվում լեռնային հատվածներում. Ս. Էջմիածինը զբաղված էր դեպի Եվրոպա հայերեն խնդրագրեր ուղարկելով, իսկ Մանուկի հայրենի եզերքը տառապում էր խավարի հեծեծանքներում: 

Երկու պետական սահման (Շիրակ)

Ստացվեց այնպես, որ «Ապոլլոն» գիտակների ակումբը որոշեց այս ուս. տարվա ընթացքում երկրորդ ճամփորդությունը կազմակերպել դեպի Շիրակի մարզ: Հուրախություն մեզ՝ եղանակն արևոտ էր, հաճելի, աշունն ասես մոռացել էր, որ վերջին ամիսն է ապրում և հրաժարվել ցուրտ կամ անձրևոտ լինելուց: Մաստարա գյուղում առաջինը տեսանք Սողոմոն Թեհլերյանին նվիրված հուշարձանը, և սա էլ հարմար առիթ էր՝ հիշելու և պատմելու «Նեմեսիս» գործողության, Թալեաթի և Եղեռնի մյուս հիմնական կազմակերպիչների սպանության մասին առանցքային տեղեկությունները:

San Lazzaro

Վենետիկում հայկական գաղթօջախներ գոյություն էին ունեցել դեռ 12-րդ դարում, քանի որ Վենետիկի և Միջերկրականի ափին գտնվող Կիլիկիայի թագավորության միջև հաստատվել էին առևտրային կապեր, հայերն իրավունք ունեին բնակվել Վենետիկի ցանկացած մասում՝ այն դեպքում, երբ հույներն ու հրեաներն ապրում էին մեծամասամբ ծայրամասերում: Իտալիայում ապրող հայերի կյանքը նոր ժամանակաշրջան թևակոխեց 1717թ՝ Սուրբ Ղազար կղզում Մխիթարյան միաբանության հիմնադրման պահից: 

Մխիթար Սեբաստացին այստեղ ոչ միայն մշակութային-կրոնական հաստատություն հիմնեց, այլև հիմք դրեց Եվրոպայում հայագիտության տարածմանը, նպաստեց մտավորական նոր կադրերի պատրաստմանը, տպագրական արվեստի զարգացմանը, որի շրջանակներում լույս տեսան օտարազգի բազմաթիվ հեղինակների բնագրային աշխատություններ (Արիստոտել, Պլատոն, Պլուտարքոս, Սենեկա, Հոմերոս, Վերգիլիոս, Դանթե և այլն):

Միջնադարյան ոգի, բազմոլորտ գիտելիքներ

Սխալվել էի՝ մտածելով, որ մայիսի 29-ից հետո Երևանից դուրս որևէ ճամփորդության չեմ մասնակցի: Հոկտեմբերի 6-ը վերջ դրեց այս կարճատև ընդմիջմանը՝ դառնալով ուսումնահայրենագիտական բացառիկ դրսևորումներ պարունակող օր:

1768-1774թթ ռուս-թուրքական պատերազմը

Երկու դար շարունակ (18-20-րդ) Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունները մրցում էին Սև ծովի և դրա առափնյա շրջանների վրա գերիշխանություն հաստատելու համար: Ռուսաստանի առաջնային նպատակը Սև ծովի և Բոսֆոր ու Դարդանել նեղուցների կառավարումն իր ձեռքը վերցնելն էր, ինչը հեշտությամբ ճանապարհ կբացեր դեպի Միջերկրական ծովի ափերը: Թուրքահպատակ քրիստոնյաներին պաշտպանելու, Բալկանյան ժողովուրդներին ազատագրելու, թուրքերի և Ղրիմի թաթարների ներխուժումը դեպի Հարավային Ուկրաինա ու Ռուսաստան կանխելու և այլ պատրվակների հետևում կայսրությունը թաքցնում էր իր նվաճողական ծրագրերի բուն էությունը: 18-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսված ռուս-թուրքական պատերազմները միտված էին Օսմանյան կայսրության թուլացմանն ու աստիճանական փլուզմանը: Թուրքիան համեմատաբար «համեստ» խնդիրներ ուներ՝ Սև ծովի ափին ու Կովկասյան տարածաշրջանում տիրույթների ընդլայնում և Աստրախանի գրավում:

Կայսրությունը նաև խուսափում էր Լեհաստանում ռուսական ազդեցության հզորացումից, որտեղ գահ էր բարձրացել Եկատերինա II-ի դրածո թագավոր Ստանիսլավ II Պոնյատովսկին: Թուրքիան պահանջեց, որ Լեհաստանից դուրս բերվեն ռուսական զորքերը, որոնք ռազմական գործողություններ էին իրականացնում Բառի համադաշնակցության (կոնֆեդերացիայի) դեմ: Այս համադաշնակցությունը ստեղծվել էր Ռեչ Պոսպոլիտայի ներքին և արտաքին ինքուրույնությունը պաշտպանելու ու Ռուսաստանից ազատվելու համար՝ ընդդեմ թագավոր Պոնյատովսկու, ով ցանկանում էր սահմանափակել ավագանու (մագնատների) իշխանությունը: Կայսրուհի Եկատերինան մերժեց այս պահանջը, որին ի պատասխան՝ սուլթան Մուստաֆա III-ը պատերազմ հայտարարեց Ռուսաստանին՝ ստանալով Ֆրանսիայի և Ավստրիայի աջակցությունը: