Ինչո՞ւ գնացիր Վենետիկ, Մխիթա՛ր

Հասկանալու համար Մխիթար Սեբաստացու գործունեության և ստեղծած արժեքների բազմաթիվ կողմեր, հարկ է անդրադառնալ այն հարցին, թե ինչպիսի սոցիալական, քաղաքական, կրոնական, գաղափարական միջավայրի ծնունդ էր Մխիթար Սեբաստացին: Պատմական ինչ ժամանակահատվածում է ապրել և գործել այս հայը, որի վաստակն արժանացել է աշխարհի մեծերի, անգամ Նապոլեոն Բուոնապարտեի ուշադրությանը: Եվ այսպես՝ նա ծնունդն էր 17-րդ դարի Հայաստանի, մի Հայաստանի, որին միայն մենք ենք հետագայի դիտանկյունից անվանում Հայաստան: Երկիրը բաժանված էր միջնադարյան բռնապետության ավանդույթներ կրող երկու կայսրությունների՝ Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև: Պատմական Հայաստան հռչակված տարածքում հայերը կազմում էին ազգային փոքրամասնություն: Սոցիալական միջավայրի մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, քանզի այն բացակայում էր՝ խախտելով մարդ հիմնարար արժեքի բոլոր տարրական իրավունքներն՝ անգամ ապրելու: Ռայան՝ այս դեպքում հայը, չուներ ազատ ընտրության և գոյատևելու պարզ իրավունք: Այն ժամանակներում ընդունված էր հայ մանկահասակ երեխաներին հավաքել՝ ռազմական կրթությամբ ապահովելու, իսլամադավան դարձնելու և հետո ենիչերիական խմբերում ներառելու համար: Այս առումով Մանուկը, որին հետո կկոչեն Մխիթար, հրաշքով փրկվեց: Քաղաքական առումով Մՙխիթարը ծնունդ էր մի տարածքի, որը վերոնշյալ Թուրքիայի կազմում ներառված էր որպես սովորական վիլայեթ՝ գավառական խավարին բնորոշ բոլոր չափիչներով: Այստեղ բեկը կամ փաշան աստված են, իսկ հարկահավաքը՝ միակ ճշմարիտ արարածը: Գաղափարական և կրոնական միջավայրը, որը մինչ այդ զբաղված էր նվաճողների քաղաքական և հարկային բռնաճնշումների աստվածապետական հենքն ամրագրելով, կարծես մի պահ ուշքի եկավ և փրկության ելքեր էր փնտրում: Այս փուլում ազատագրական ինչ-ինչ բռնկումներ էին նկատվում լեռնային հատվածներում. Ս. Էջմիածինը զբաղված էր դեպի Եվրոպա հայերեն խնդրագրեր ուղարկելով, իսկ Մանուկի հայրենի եզերքը տառապում էր խավարի հեծեծանքներում: 

Երկու պետական սահման (Շիրակ)

Ստացվեց այնպես, որ «Ապոլլոն» գիտակների ակումբը որոշեց այս ուս. տարվա ընթացքում երկրորդ ճամփորդությունը կազմակերպել դեպի Շիրակի մարզ: Հուրախություն մեզ՝ եղանակն արևոտ էր, հաճելի, աշունն ասես մոռացել էր, որ վերջին ամիսն է ապրում և հրաժարվել ցուրտ կամ անձրևոտ լինելուց: Մաստարա գյուղում առաջինը տեսանք Սողոմոն Թեհլերյանին նվիրված հուշարձանը, և սա էլ հարմար առիթ էր՝ հիշելու և պատմելու «Նեմեսիս» գործողության, Թալեաթի և Եղեռնի մյուս հիմնական կազմակերպիչների սպանության մասին առանցքային տեղեկությունները: